Pisanki
Jaka jest historia pisanek?
Zwyczaj dekorowania jaj znany jest już od czasów starożytnych. Najstarsze pisanki odnalezione w Polsce pochodzą z końca X wieku. Znajdowały się one na opolskiej wyspie Ostrówek w miejscu słowiańskiego grodu. Były ozdobione prymitywnym wzorem naniesionym roztopionym woskiem i zabarwione naturalnym barwnikiem z ochry.
W jakim celu zdobiono jaja?W werzeniach ludowych zdobienie jaj miało magiczny wymiar. Miały one zapewnić ciągłość świata. W rodzaju zdobienia była ukryta bogata symbolika. Motywy geometryczne były znakiem nieskończoności, a solarne – odrodzenia i wieczności. Barwy: czerwień i biel związane były z oddawaniem czci domowym duchom opiekuńczym, a czerń i biel – duchom ziemi. Jeszcze w XII stuleciu Kościół zabraniał jedzenia i barwienia jaj w okresie Wielkanocy, odgrywały one bowiem istotną rolę w różnego rodzaju obrzędach przedchrześcijańskich. Wkrótce jednak malowane jajka zadomowiły się w nowej religii jako istotny element wielkanocnego świętowania. Wincenty Kadłubek w swych trzynastowiecznych kronikach wspominał o powszechnym w Polsce zwyczaju malowania jaj. Wiara katolicka nie zmieniała wówczas przekonań ludności o quasi magicznych właściwościach pisanek. Z kultury ludowej, w której jajko pełniło rolę talizmanu zabezpieczającego przed złem lub zaklinacza dobrego, symbolu zdrowia i życia, miłości i płodności, wyrósł zwyczaj święcenia wielkanocnych pisanek. Nadal, tak jak za czasów pogańskich, uważano, że jaja chronią przed złem i urokami. Dlatego też skorupki zakopywano pod budowanymi domami. Na Wielkanoc z kolei jaja wrzucano w zaorane pola, co miało gwarantować dobre plony. Malowanie pisanek u Hanny Krzysiakównej, Chochołów, pow. Nowy Targ, 1960 r, Centralna Agencja Fotograficzna/Olszewski, Nr inw. III/36603/F, Fotografia ze zbiorów Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie |
 |
Jakie jest zastosowanie pisanek współcześnie?Do dzisiaj pisanki stanowią - obok pieczywa, wędlin, chrzanu - główny element święconego, czyli wiktuałów, które wierni przynoszą do kościoła w Wielką Sobotę - dzień poprzedzający Zmartwychwstanie Pańskie, aby je poświęcić. Spożywa się je potem podczas wielkanocnego śniadania, a biesiadnicy dzielą się nimi, składając sobie nawzajem życzenia. Zarówno w religii katolickiej, jak i prawosławiu jajko jest związane ze Zmartwychwstaniem Chrystusa i oznacza nadzieję na życie wieczne. Dominującą barwą w zdobieniu jaj stała się czerwień – symbol zwycięstwa i radości. |
 |
Jak wyglądały pisanki w okolicach Krakowa?
W okolicach Krakowa wykonywanie pisanek nie było popularne. Przekazy z przełomu XIX i XX wieku mówią o tym, że zazwyczaj wykonywano kraszanki, czyli jaja zdobione tylko na jeden kolor. Używano wywaru z łupin cebuli, który barwi skorupki na kolor ciemnobrązowy. Inne barwy uzyskiwano również dzięki składnikom organicznym: jasnozielone pisanki powstawały z wywaru otrzymywanego z pędów jęczmienia, niebieskie - z płatków bławatka, żółte - z kory jabłoni lub nasion wrotyczu, czarne - z kory olchy i dębu lub łupin orzecha włoskiego. Jaj nie gotowano, tylko moczono przez odpowiedni czas. Pisanki w Małopolsce były zdobione w proste wzory, kwiaty, gałązki, kółeczka, stworzone z kompozycji prostych kresek, kropek lub kółek.
W Krakowie w czasie I wojny światowej zastosowano surowy zakaz malowania pisanek jako odpowiedź na „trwonienie żywności”. Sam zakaz nie był zaskakujący, zaskoczeniem było jednak to, że zapomniano o nim... na 93 lata. Krakowski magistrat uchylił go 21 marca 2008 roku!
Na czym polega batikowa metoda zdobienia jaj?
Jedną z popularniejszych jest pisanie woskiem, czyli batik. Polega on na rysowaniu wzoru woskiem, a następnie zanurzaniu jaja w barwniku. Tak powstaje pierwsza warstwa, potem wykonywane są kolejne, coraz ciemniejsze. Na koniec usuwa się wosk, odsłaniając kolorowy wzór.
|
Metoda batikowa polega na nanoszeniu wzoru z wosku na jajko, |
Jajka barwiło się dawniej w naturalnych barwnikach, np. cebula, kora dębu, łupiny orzecha włoskiego, obecnie najczęściej w barwnikach spożywczych, fot. arch. MOT |
|
Po zabarwieniu pisanki można pozostawić wosk lub zdrapać go, aby otrzymać |
Można też nanieść kolejny wzór z wosku i ponownie zabarwić jajko, aby otrzymać wielokolorową pisankę (na zdjęciu pisanki wykonane przez panią Bogusławę Smereczniak), fot. arch. MOT |
.jpg)
Kto i dla kogo malował pisanki?
Zdobienie pisanki jest trudną sztuką, wymagającą cierpliwości i sprawności. Było to zajęcie wykonywane przez młode dziewczyny, ponieważ osoby starsze w tym czasie zajmowały się innymi świątecznymi przygotowywaniami. Pisanki wykonywali również mężczyźni. Jajko pełniło funkcję daru. Dawano je krewnym oraz osobom, którym należał się wedle ówczesnych kryteriów szacunek. Był to również element zalotów.
Gdzie znajduje się największy zbiór pisanek?Największy w Polsce zbiór pisanek – ok 9 tysięcy - posiada Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie. Pochodzą one z różnych okresów i regionów naszego kraju, niektóre liczą ponad sto lat. Najstarsza w kolekcji muzeum pisanka powstała w żeńskim zakonie prawosławnym na terenie obecnej Ukrainy w 1880 roku. Jest to tzw. pisanka monasterska. Stanowi ona przykład tzw. woszczanki. Wydmuszka jaja została w całości pokryta ciepłym woskiem, na który następnie nakładano różne elementy dekoracyjne, wykonane ze staniolu, drutu czy koralików. Pisanki monasterskie wieszane były na niciach w pobliżu świętych obrazów.
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie posiada największy w Polsce zbiór pisanek, fot. Kamil Bańkowski |
 |
Warto w tym miejscu wspomnieć, że jednym z najdłużej funkcjonujących konkursów o charakterze etnograficznym na „Pisankę Ludową i Plastykę Obrzędową związaną z okresem Wielkanocy” jest konkurs organizowany przez Muzeum Okręgowe w Tarnowie i MCK Sokół w Nowym Sączu. Odbywa się on już od 30 lat. W wielu miejscach organizowane są także konkursy, w których oceniane są koszyki lub nawet całe stoły wielkanocne.
.jpg "Konkurs na „Najpiękniejszy, tradycyjny, orawski koszyczek wielkanocny”, organizowany przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, fot. Konrad Syga")
.jpg "Konkurs na „Najpiękniejszy, tradycyjny, orawski koszyczek wielkanocny”, organizowany przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, fot. Konrad Syga")
.jpg "Konkurs na „Najpiękniejszy, tradycyjny, orawski koszyczek wielkanocny”, organizowany przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, fot. Konrad Syga")
.jpg "Konkurs na „Najpiękniejszy, tradycyjny, orawski koszyczek wielkanocny”, organizowany przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, fot. Konrad Syga")
.jpg "Konkurs na „Najpiękniejszy, tradycyjny, orawski koszyczek wielkanocny”, organizowany przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, fot. Konrad Syga")
.jpg "Konkurs na „Najpiękniejszy, tradycyjny, orawski koszyczek wielkanocny”, organizowany przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, fot. Konrad Syga")
.jpg "Konkurs na „Najpiękniejszy, tradycyjny, orawski koszyczek wielkanocny”, organizowany przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, fot. Konrad Syga")
.jpg "Konkurs na „Najpiękniejszy, tradycyjny, orawski koszyczek wielkanocny”, organizowany przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, fot. Konrad Syga")
.jpg "Konkurs na „Najpiękniejszy, tradycyjny, orawski koszyczek wielkanocny”, organizowany przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, fot. Konrad Syga")
