Zwyczaje regionalne związane z palmami w tradycji rzymskokatolickiej

Jak wygląda palma wielkanocna w Lachowicach i Stryszawie?

Tadycyjna palma wielkanocna na tym terenie powinna być wykonana z „kocianek” (gwarowa nazwa wierzby) i cisu, który obecnie już rzadko jest używany, a ozdobiona kolorowymi wstążkami z bibuły i wstążkami tekstylnymi. Bardziej powinna być rozłożysta niż zwarta, co zapewne związane jest z tzw. palmą babską, występującą u Górali Żywieckich.

Jak wygląda palma wielkanocna w Zawoi i  Podbabiogórzu?

W pobliskiej Zawoi palma ma również kształt wiązanki (najwyżej do 1 metra) zrobionej z wierzbowych witek z baziami z dodatkiem cisu, jałowca, a czasami gałązek wiśni. Zdobiona jest barwinkiem, mirtem, a obecnie bukszpanem i wstążkami. Na terenie Zawoi, Suchej Beskidzkiej i pobliskich miejscowości (szerzej na Podbabiogórzu) dodatkowo palmy ozdabia się kolorowymi kwiatami wykonanymi z bibuły. 

Poświęcone palmy posiadają, zgodnie z wierzeniami funkcjonującymi do dziś, właściwości magiczne. Zabezpieczają przed burzami i gradem oraz zapewniają dobry chów zwierząt i urodzaj plonów.

Jakie zwyczaje są związane z palmami na tym terenie?

• palmy są przechowywane „na widocznym miejscu”;
• wciąż zdarzają się domy, w których pali się palmy w czasie burz czy gradobicia;
• pierwszy raz wypędzane bydło symbolicznie uderzane było palmą „żeby się nie bodło i żeby się pasło”, tak było jeszcze w latach 90 XX wieku; 
• kawałki palmy dodawano do święconych ziół, którymi okadzano chorych ludzi i zwierzęta domowe;
• bazie („kocianki” lub „kocanki”) z poświęconych palm połykano zaraz po przyjściu z kościoła, aby ustrzec się od bólu gardła (zabieg ten powtarzano również później u chorych skarżących się na ból gardła).

Jak wygląda palma wielkanocna w Rabce - Zdroju?

Konkurs palm wielkanocnych w Rabce-Zdroju, rok 1965, fot. J. Sierosławski, arch. Muzeum  im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju

Palmy rabczańskie, fot. Natalia Klęsk

To tutaj odbywa się najstarszy w Polsce konkurs palm wielkanocnych, który pierwszy raz zorganizowany został w 1958 roku. Palma rabczańska to palma długa, wykonana z giętych witek wierzbowych i kolorowo zdobiona zarówno roślinami zielonymi (gałązki świerku i sosny), jak i ozdobami z bibuły (kolorowe kwiatki i wstążki), a także papieru (kokardki). W innych regionach przynajmniej jeden patyk w palmie był leszczynowy - poza szeregiem znaczeń symboliczno-magicznych dawało to też korzyści praktyczne - swoją sztywnością utrzymywał on palmę w pionie. W palmie rabczańskiej leszczyna nie występuje, a jej brak wpływa na giętkość palm. Istotną cechą charakterystyczną palmy rabczańskiej, oprócz braku gałązek leszczyny, jest jej owijanie w mniej więcej 2/3 długości kolorowymi kokardkami z papieru. Potwierdzają to źródła etnograficzne, a także najstarsza palma z Rabki, zachowana w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Jak żywa jest tradycja wicia palm w okolicach Rabki, świadczy liczba wiązanek zgłaszanych corocznie do konkursu. Podczas 61. Konkursu Palm Wielkanocnych, zorganizowanego przez Muzeum im. Władysława Orkana w 2019 roku, ocenionych zostało aż 137 palm! 

Również w okolicach Rabki, czy szerzej wśród Górali Zagórzańskich (szczególnie w okolicach Mszany Dolnej), znane były magiczne i lecznicze właściwość palm wielkanocnych. Wierzono, że palma chroni przed uderzeniem pioruna, dlatego też jej gałązki umieszczano w izbie za świętymi obrazami.

Jak wygląda palma wielkanocna w Lipnicy Murowanej?

Tu odbywa się najbardziej znany konkurs palm wielkanocnych - Konkurs Lipnickich Palm i Rękodzieła Artystycznego im. Józefa Piotrowskiego w Lipnicy Murowanej, który również jest organizowany od 1958 roku i jest młodszy od rabczańskiego jedynie o pół godziny.

Konkurs na najwyższą palmę to niezwykłe widowisko na lipnickim rynku, które przyciąga corocznie rzesze turystów i miłośników kultury ludowej, i któremu towarzyszą: jarmark wielkanocny, występy zespołów regionalnych, warsztaty z tworzenia palm, zwiedzanie zabytków czy koncerty. Istotnym elementem Konkursu jest nie tylko wykonanie tradycyjnej, długiej palmy, ale także jej postawienie siłą ludzkich mięśni z wykorzystaniem jedynie lin i stabilizujących tyczek, bez użycia dźwigów i podnośników. Palmy prezentowane w Lipnicy Murowanej to najdłuższe palmy wielkanocne w Małopolsce. W 2019 roku padł kolejny rekord długości palmy. Mierzyła ona aż 37,78 m. Lipnickie Palmy Wielkanocne to palmy smukłe - muszą mieścić się w dłoniach, „wykonywane są ze starannie układanych pręci i wiązane witkami w odległościach 20/30 cm w zależności od wysokości palmy. W czubie u góry wiązana jest wiązka palmy stawowej i strojona kolorowymi wstążkami i baziami wiosennymi. Wysokość palmy dyktowana była wielkością gospodarstwa i jego zamożnością. Gospodarz, który nie wykonał palmy by ją później poświęcić w Niedzielę Palmową nie miał pewności czy w ciągu roku będzie żył w szczęściu. Palmy te miały chronić m. in. od chorób i zarazy”. Zatem i na tym terenie wierzono w cudowną moc palmy.

Konkurs Lipnickich Palm i Rękodzieła Artystycznego, fot. Konrad Syga, Kamil Bańkowski
 

Jak zrobić tradycyjną lipnicką palmę wielkanocną?

Sposób wykonania palmy zaprezentowały panie Maria Krzyszkowska i Katarzyna Zatorska. Palma ta zajęła pierwsze miejsce w kategorii palm niskich (3-7 m) podczas 60. Konkursu Lipnickich Palm i Rękodzieła Artystycznego im. Józefa Piotrowskiego w Lipnicy Murowanej.

Materiał z audiodeskrypcją

 Jak wygląda palma wielkanocna na Podhalu?

Palma wielkanocna na Podhalu, zwana „bazicka”, nie jest aż tak wysoka jak w Lipnicy Murowanej. Zgodnie z tradycją – jak podają źródła - powinna być ona wykonana z gałązek wierzbowych pokrytych baziami i wiązana lnem. Obecnie zdobiona jest gałązkami drzew iglastych, rzadziej mirtem, kolorowymi kwiatami z bibuły i wstążkami. Palma wielkanocna na Podhalu, tak jak w całym łuku polskich Karpat, nie tylko posiada symbolikę religijną, ale również znaczenia magiczne.

Jakie zwyczaje towarzyszyły wykorzystaniu palm na Podhalu?

Bazie z poświęconej palmy wraz z kawałkiem chleba lub placka owsianego, zwanego moskolem, wkładano pod skibę przy pierwszej orce, wrzucano też do przechowywanego zboża, aby zapewnić urodzaj. Jak wynika z badań, gałązki bazi z palm zatykano na polach, a czasami w ogrodach. Również w kulturze pasterskiej palma pełniła funkcję magiczną. Okręcano ją sznurami lnianymi, z których kręcono następnie dla pasterzy bicze, wierząc że zaganiane nimi zwierzęta „nie zbłądzą w czasie wypasu i nie będą narażone na uroki i choroby”. Dymem ze spalanych bazi okadzano owce, które wyruszały na wypas w góry.

Jakie zwyczaje towarzyszyły wykorzystaniu palm u Górali Sądeckich?

W poniedziałek wielkanocny gałązki z palmy czy zrobione z nich krzyżyki wbijano na polach uprawnych. „Małe krzyżyki wykonane z palmy – jak pisze M. Kroh - wieszano nad drzwiami domów, stajni, spichlerzy, przy wrotach stodoły. Chroniły one domy przed piorunem, pożarem, przed wszelakimi nieszczęściami, pola przed gradobiciem i nawałnicami”. W Beskidzie Sądeckim – jak wynika z przekazów – dolną część palmy owijano rzemiennym lub wykonanym z konopi biczem na konia „by uchronić go od uroków”.

Jak wygląda palma wielkanocna u Górali Pienińskich?

„Palma wielkanocna w rejonie pienińskim – czytamy w monografii Górali Pienińskich - przybiera również formę tyczki o różnej długości, którą górale przystrajali dookoła gałązkami wierzby i bukszpanu oraz wplatali kolorowe wstążki lub paski z bibuły: biało-czerwoną symbolizującą barwy narodowe, niebieską – odnoszącą się do postaci Matki Bożej, żołtą – tzw. papieską, zieloną – wskazującą na budzące się wiosną życie, fioletową – jako symbol męki Chrystusa”.

Jak wygląda palma wielkanocna u Kliszczaków? Palmę Wielkanocną Kliszczacy nazywają „bagnięcią”. Wykonana jest ona z leszczyny, a dokładnie z gałązek zwanych „lyskami”, które wiąże się obecnie sznurkiem, a dawniej wikliną. Palma powinna mierzyć od 2 do 3 metrów i tradycyjnie zdobiona winna być jedynie jej górna część. Układano tam gałązki wierzby z baziami w ten sposób, aby utworzyły pióropusz. Dodatkowo palmę ozdabiano długimi kolorowymi wstążkami. Obecnie – jak wynika z badań – palmy kliszczackie zdobione są kolorowymi kwiatami wykonanymi z bibuły i bukszpanem. Ciekawym zwyczajem na tym terenie, opartym na wierzeniu w magiczną moc palmy, jest przybijanie krzyżyków wykonanych z niej nad drzwiami do obory. Krzyżyki chroniły bydło przed złymi skutkami czarów.

Palmy kliszczackie, fot. Renata Burdyl

Opisując Niedzielę Palmową, należy również wspomnieć o dwóch specyficznych zwyczajach związanych z tym świętem w Małopolsce: o Pucherokach w podkrakowskich wsiach (dawniej również w Krakowie) oraz procesjach z figurą Chrystusa na osiołku. 

Co to są Pucheroki? Pucheroki, zwyczaj wywodzący się z dawnych kwest żaków krakowskich, był znany już w VII wieku. Wczesnym rankiem w Niedzielę Palmową  chodzą po domach w Bibicach, Zielonkach, Trojanowicach i Tomaszowicach chłopcy przebrani w kożuchy odwrócone futrem na wierzch, przepasane powrósłami, z pomalowanymi czarną sadzą twarzami i stożkowymi czapkami z kolorowej bibuły na głowie. Barwne grupy chłopców proszą o drobne datki (dawniej jedzenie), wygłaszając w zamian oracje, rymowanki i komiczne dialogi i życzenia świąteczne, np.: Jażaczek maluty, Pogubiłem paputy. Chodziłem do nieba, Za kawałkiem chleba. Chciałem się wrócić, Nie chcieli mnie puścić. Przyjmijcie mnie państwo za ciurę, Będę ja łapał sąsiadowe kurę; Stoi ciura w płocie, Będzie kij w robocie...   Pucheroki, Bibice, 1966, Centralna Agencja Fotograficzna/Piotrowski, Nr inw. III/5944/F, Fotografia ze zbiorów Muzeum Etnograficznego  im. Seweryna Udzieli w Krakowie

Żakowskie kwesty w tych miejscowościach odbywają się do dnia dzisiejszego. Pucheroki nie zbierają datków tylko pod kościołem, ale chodzą z kwestą po wszystkich domach w mieście i dla każdego mieszkańca mają przygotowane wesołe wierszyki, deklamowane w rytm wystukiwany laseczkami. Gospodarze zawsze z sympatią witają kwestujących uczniów, częstują ich ciastem i wkładają do koszyczków gościniec złożony z wielkanocnych jajek. W ubiegłym wieku obok chłopców w pochodach pucheroków pojawiły się także dziewczynki. Wzorem swoich kolegów młode uczennice czernią sobie twarze, zakładają na głowy czapki ze słomy, przygotowują sobie drewniane laski i koszyczki na gościniec, a potem chodząc od domu do domu, recytują świąteczne wierszyki.

Czym jest procesja z figurą Chrystusa?

Procesja z figurą Chrystusa na osiołku to dawny zwyczaj, zwany niegdyś Jezuskiem Lipowym, Dębowym lub Palmowym, znany w Polsce już w XV wieku.

O zwyczaju tym pisał Mikołaj Rey:

W kwietną niedzielę kto bagniątka (bazia) nie połkną,
A dębowego Kristusa do miasta nie doprowadził,
to już Dusznego zbawienia nie otrzymał

Zwyczaj jest nadal kultywowany w kilku miejscowościach w Małopolsce, m.in. w Nowym Sączu, Tokarni, Marcinkowicach, Rabce, Biertowicach.

Rzeźbę Chrystusa strojono w kosztowne szaty i nakrywano baldachimem, a po poświęceniu palm w kościele wieziono ją wokół nawy głównej albo przykościelnego cmentarza, śpiewając i grając na trąbach, szałamajach i piszczałkach. Dzieci świątecznie odziane niosły naręcza bazi oraz ciętych gałęzi świerkowych, wołając: Hosanna królowi Dawidowemu! Rzucały też raz po raz przed triumfalnie wiezionym Chrystusem obsypane pączkami pręty, jak pisze kalwin Kraiński w Postylli: „palmy bagnowe albo wierzbowe miecą przed nim kołem, rzucając w górę kwiatki, palcy nasi ukazują, mówiąc: „Tenci jest, który miał przyjść dla zbawienia ludzkiego”.

Procesja z figurą Chrystusa w Sądeckim Parku Etnograficznym W Sądeckim Parku Etnograficznym co roku w Niedzielę Palmową odbywa się procesja wokół drewnianego zabytkowego kościoła św. Piotra i Pawła, na czele której jedzie figura Chrystusa na osiołku. Jest to replika cennego XVI-wiecznego zabytku, który zachował się w klasztorze sióstr klarysek w Starym Sączu. W procesji niesione są palmy wielkanocne, pięknie zdobione kwiatami i wstążkami z bibuły.   Procesja z figurą Chrystusa na osiołku w Sądeckim Parku Etnograficznym, fot. Kamil Bańkowski
Procesja z figurą Chrystusa w Tokarni W Tokarni k. Myślenic zwyczaj ten wskrzeszono w 1968 roku, kiedy miejscowy rzeźbiarz Józef Wrona wykonał naturalnej wielkości figurę z tym przedstawieniem, wzorując się na XVI-wiecznej rzeźbie Chrystusa na osiołku palmowym, znajdującej się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Rzeźba ta stanowi niezwykły rekwizyt dramatyczny, wykorzystywany podczas procesji podążającej w Niedzielę Palmową do świątyni, czyli symbolicznej Jerozolimy. Przedstawia siedzącego na osiołku Chrystusa, który unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa. W lewej trzyma skórzane lejce. Ma ubrany płaszcz późnośredniowiecznego władcy. We wcześniejszych przedstawieniach Chrystus bywał ubrany w antyczną togę i tunikę.
Palmy wielkanocne przed kościołem, Tokarnia, pow. Myślenice, 1971 r,  fot. J. Kubiena, Nr inw. III/45651/F, Fotografia ze zbiorów Muzeum Etnograficznego  im. Seweryna Udzieli w Krakowie	Palmy przed kościołem w Niedzielę Palmową, Tokarnia, pow. Myślenice, 1971 r,  Nr inw. III/45626/F, Fotografia ze zbiorów Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie
Jak wyglądała historyczna procesja z figurą Chrystusa w Krakowie? ….W Krakowie był zwyczaj w XVI wieku, że rajcy miejscy wieźli „lipowego Jezuska” z kościoła św. Wojciecha do kościoła Panny Marii, ale potem im ten honor siepacze miejscy odebrali. Po uroczystości wjazdu do Jerozolimy zdejmowano figurę Chrystusa, a na drewnianym osiołku pozwalano jeździć dzieciom dla zabawy. W niedalekim zaś sąsiedztwie, za murami miejskimi, drewnianego osiołka dosiadał organista z kościoła św. Floriana i dał się wieźć przez Bramę Floriańską na Rynek, po czym okrążał go wśród śpiewów chłopców i gawiedzi z palmami wielkanocnymi. W XVIII wieku procesja ta dawała sposobność różnym żartownisiom do wybryków, nie mających związku z pobożną intencją uroczystości. Zdarzało się, że niektórzy krocząc w pochodzie, wykrzykiwali na nutę krakowiaka: Jedzie Jezus, jedzie, Weźmie żur i śledzie, Kiełbasy zostawi I pobłogosławi. Przeciw tej swawoli wystąpiły władze diecezji krakowskiej i rozporządzeniem z dnia 10 sierpnia 1780 roku zakazały „wożenia Pana Jezusa po kościele na osiołku”. Odtąd nie odbywały się już w Krakowie Wjazdy do Jerozolimy. Osiołek jednak przetrwał w Krakowie do dziś. Włączył się do maszkar noworocznych i robi konkurencję Turoniowi. Widok gromady przebrańców, którym przewodzi Żyd ujeżdżający drewnianego osiołka – należy dziś jeszcze do osobliwości Krakowa. Źródło: T. Seweryn, Tradycje i zwyczaje krakowskie, Kraków: Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne 1961 Podczas procesji przed ciągnioną figurę rzucano płaszcze i składano pokłony.